Godschalk de Raaij

Cis van Heertum

De nieuwe wijk ’t Zand in Den Bosch ‘werd bebouwd met gegoede buurten, met volksbuurten en met hier en daar een fabriek’, schreef Max Cahen. In het Bossche adresboek van 1928 staat de dan dertigjarige Godschalk de Raaij ingeschreven als bewoner van Koningsweg 52, een pand uit 1910 dat werd ontworpen door Jules Dony. Godschalk woonde in ieder geval sinds 1920 op dit adres, maar hij werd geboren aan de Haarlemse Bakenessergracht 95 als zoon van Duifje Veerman (1857-1935) en Emanuel Abraham de Raaij (1840-1928). Hij huurde deze bovenwoning, die in de oorlogsjaren gedwongen is verkocht.

Op 6 augustus 1919 trouwde hij in Hengelo (de geboortestad van zijn schoonmoeder Marianna Leviticus-de Jong) met Marianna Philippina Leviticus (roepnaam Annie), geboren in Vierlingsbeek en een jaar ouder dan hij. Op 21 mei 1920 wordt hun dochtertje Duifje Mariana (roepnaam Dolly) aan de Koningsweg nummer 52 geboren. Op 19 februari 1922 verwelkomt het jonge echtpaar een tweede dochtertje, Marianna (roepnaam Mary). Beide keren zijn Antonius Ari en Hendrik Hooijmans, respectievelijk bode en conciërge van het stadhuis, getuige van de geboorteaangifte.

Koningsweg 52 is een mooie bovenwoning met twee verdiepingen, een ruim balkon, een zolder en een kelder. In dit huis woonde niet alleen het gezin De Raaij maar waarschijnlijk vanaf 1931 nog een ander familielid: Marianna Philippina’s tante Rebecca Leviticus, die in april 1942 op de joodse begraafplaats in Vught wordt begraven. Ook Annie's jongere zus Philippina Johanna en hun beider moeder Marianna komen naar Den Bosch. Marianna staat in het Bossche adresboek van 1928 als ‘weduwe M. Leviticus’ vermeld met als adres Enckevoirtstraat 12, letterlijk om de hoek van haar oudste dochter. Haar jongste dochter trouwt in 1928 in Den Bosch met Louis de Wit (geboren 1896) uit Eindhoven. Een van de twee getuigen is Godschalk, ‘schoonbroeder der bruid’. Bruidegom Louis geeft als beroep ‘winkelier op’. Hij en zijn broer Ies hadden hun vaders winkel in huishoudelijke artikelen aan de Demer 24 in  Eindhoven overgenomen. 

Godschalk gaf als beroep koopman op; hij was tot 1923 vennoot in zijn vaders bedrijf, E.A. de Raaij en Zn, die eigenaar was van een handel in 'lompen, beenderen, metalen en aanverwante artikelen', met vestigingen in Haarlem, Utrecht en Den Bosch. Godschalk ging daarna alleen verder met een groothandel in lompen op het industrieterrein Siberië aan de Bossche Vaaltweg 1-3. Hij staat genoteerd op dit adres in de Bossche adresboeken van 1928 én 1943, maar al in 1942 is hij ten prooi gevallen aan de Liro roofbank. Op 11 maart 1942 wordt ‘Godschalk, zich ook noemende Gerrit de Raaij, koopman’ failliet verklaard. De curator was Mr. W. van der Grinten, die kantoor hield aan de Stationsweg 7 in Den Bosch.

Op de woningkaart van Koningsweg 52 staat te lezen dat Godschalk is vertrokken 'naar Buitenland. 21-12-1942'. Daarvóór, op 21 september, werd hij geïnterneerd als gevangene nr 814 in het door de SD geleide Kamp Haaren dat gevestigd was in het Grootseminarie Haarendael. In dit gijzelaarskamp werden daarnaast ook verzetsstrijders, agenten van het Englandspiel en joodse burgers gevangen gezet. Zoals Peter Bak schrijft: 'Haaren was een kamp van levensgrote tegenstellingen: terwijl gijzelaars in de zon zaten, stapten joodse gevangenen in vrachtwagens die naar Westerbork reden.'

Voordat Godschalk werd gearresteerd was op 3 september 1942 de inboedel van de familie De Raaij al geïnventariseerd door de Einsatzstab Rosenberg. In november 1942 werd de geplunderde woning betrokken door de in 1898 in Gouda geboren Fredericus Clemens Rietveld en zijn gezin. Op 30 april 1943, wanneer Godschalks wereld bezig is te vergaan, vestigt Rietveld er een agentuur en commissiehandel met de grootse naam 'Handelshuis Cosmos'. Op 2 januari 1944 volgt de gedwongen transactie van de panden Koningsweg 52-54, die eigendom waren van C[atharina] Hamburg-van Vlijmen. De koper is A[nton] Sobiecki, een rooms-katholieke huisschilder die geboren werd in Hamborn bij Duisburg in 1911 en in 1933 met een Nederlandse trouwde. 

Net als haar vader is Godschalks oudste dochter Duifje vermoord. Zijn jongste dochter Mary werd op 28 maart 1941 kinderverzorgster in het Joods Weeshuis aan de Roodenburgerstraat 1A in Leiden. Zij heeft onder kunnen duiken: ‘Verdwenen, onbekend waarheen’. Vlak na de oorlog was ze verbonden aan de Nederlandse Vereniging tot Bijstand aan Joodse Minderjarigen en Andere Onverzorgde Oorlogspleegkinderen. Mary trouwde in Eindhoven met Sander Vromen; de choepa was op 19 augustus 1946. Het jonge echtpaar woonde eerst in Amsterdam; later vertrokken ook zij, net als (schoon)moeder Annie en tante Pien, naar Haifa.

Bronnen

Max Cahen, In vrede en vriendschap, sholoum vereinchous, een kleine kroniek van de vooroorlogse joodse gemeenschap in ’s Hertogenbosch. ’s-Hertogenbosch, Aldus, 2014, p. 25.

https://www.bossche-encyclopedie.nl/panden/koningsweg%2052-54.htm

Burgerlijke stand van de gemeente Haarlem, toegangsnummer 358.46, inventarisnummer 11898, aktenummer 602 (geboorte Godschalk).

BHIC, geboorteregister ’s-Hertogenbosch 1920, archiefnummer 550, inventarisnummer 1562, aktenummer 475 (geboorte Marianna Philippina); Erfgoed 's-Hertogenbosch, 0195-inv. nr. 650, Register van Geboortens Huwelijken en Overlijden Nederlandsche Israëlitische Gemeente 's-Hertogenbosch aanvang nemende primo January 1844, p. 79 (Duifje, dochter van Gerrit de Raaij en Annie Leviticus).

BHIC, geboorteregister ’s-Hertogenbosch 1922, archiefnummer 550, inventarisnummer 1563, aktenummer 153 (geboorte Philippina Johanna); Erfgoed 's-Hertogenbosch, 0195-inv. nr. 650, Register van Geboortens Huwelijken en Overlijden Nederlandsche Israëlitische Gemeente ‘s-Hertogenbosch, p. 80 (Marianna [sic], dochter van Godschalk de Raaij en Annie Leviticus).

https://stichting18september.nl/maurice-witsema/

BHIC, Kamer van Koophandel in 's-Hertogenbosch, Handelsregister, toegangsnr.: 176a, inv.nr. 104 . Het faillisementsdossier van Godschalks firma is niet meer voorradig,

De Tijd. Godsdienstig-staatkundig dagblad, 14-3-1942. (Delpher krantendatabank).

BHIC, Arrondissementsrechtbank ‘s-Hertogenbosch 1950-1959, inv. nr. 577: '1. 1942, 11 maart. Godschalk, zich ook noemende Gerrit de Raaij, koopman, te 's-Hertogenbosch, Koningsweg 52. Griffierechten f. 30,- Overgebracht naar register van Griffierechten, den 4 Aug. 1943.’ De folder met informatie over het faillissement ontbreekt in het dossier Arrondissementsrechtbank ‘s-Hertogenbosch 1940-1949, inv. nr. 000379. Met dank aan Lisette Kuijper van het BHIC.

Informatie over Godschalks gevangenschap in Kamp Haaren met dank aan Gerard Monté, die betrokken is bij de Gedenkplaats Haaren 40-45.

Peter Bak, Een oord van bang wachten: kamp Haaren (1941-1944). Hilversum 2018. Citaat: https://www.bakschrijft.nl/oord.html.

NIOD databank, Boedel inbeslagname document, toegang 093a, inv. nr. 90.

Nationaal Archief, Verkaufsbücher, zie https://labs.kadaster.nl/demonstrators/verkaufsbucher-zoeken/#/

W.F. van Zegveld, Joods Wees- en Doorgangshuis Leiden, bewoners 1890-1951. Capelle a.d. IJssel, 1993, p. 10. (Bijgewerkt in 2016 door P.J.M. de Baar; https://www.herdenkingleiden.nl/wp-content/uploads/2020/05/WF-van-Zegveld-JoodsWeesDoorgangshuisLeiden1890-1951.pdf).

Jaap W. Focke, Machseh Lajesoumim. A Jewish Orphanage in the City of Leiden, 1890-1943. Amsterdam 2021, p. 126, 229: Mary Vromen-de Raaij nam haar exemplaar van het fotoalbum mee naar Israël toen zij met haar man vertrok.

Collectie JCK, objectnummer D018232 (Brief Mary de Raaij namens de Vereniging geschreven vanuit Eindhoven, 10 september 1945).

Sander Vromen en Mary de Raaij: https://www.stolpersteine-dordrecht.nl/het_voorbije_joodse_dordrecht_ontbrekende_adressen_gevonden.html.

Afbeeldingen

Erfgoed  ’s-Hertogenbosch, Beeldbank 0084735, foto door Willy Sluyter, ca. 1997. Het woonhuis van de familie De Raaij aan de Koningsweg 52.

BHIC Handelsregister van de Kamer van Koophandel,toegangsnr.: 176a, dossiernr 104, handtekening van Godschalk, firmant in zijn vaders bedrijf.

Erfgoed ’s-Hertogenbosch, Beeldbank 0045034. Het pakhuis van Godschalk de Raaij aan de Vaaltweg. De foto is genomen op 24 mei 1939 in het kader van een onteigeningsprocedure i.v.m. de aanleg van een brug over de Dieze. Te zien achter de schutting enkele van de woningen die nu bekend staan als 'het Citadelhofje', gebouwd met behulp van overheidsgeld door de Stichting Gezinswoning, en een monument voor het sociale bouwen.