Johanna Sternfeld
Geboren:
Rotterdam,
Vermoord:
Auschwitz,
Bereikte de leeftijd van
13 jaar
Bethaniestraat 19, Den Bosch
Johanna staat op twee klassenfoto’s van haar lagere school. Op de eerste, genomen in de zomer van 1939, zit ze aan een ovalen tafel samen met andere klasgenootjes, een tenger meisje met een fijn gevormd gezicht. Achterin staan klassenleraar J. de Haan en directeur L.W. Beekman. Ze zit dan in de zesde klas. Op de tweede foto zit ze vooraan op de eerste rij, tweede van links. Deze foto is genomen in 1939 of 1940, dan is ze tien of elf jaar oud. Ze kijkt een beetje schuchter in de camera, haar linkerhand op een in een sokje gestoken enkel.
Johanna ging naar school in Den Bosch, maar werd in Rotterdam geboren. In de rubriek Familieberichten van het Rotterdamsch Nieuwsblad van 22 juni 1929 wordt haar geboorte gemeld: ‘dochter van I. Sternfeld en Ch. Sternfeld-v.d. Berg’. Het adres is Kruisstraat 5a, toen een mooie brede straat. Isaak en Charlotte wonen er op de derde verdieping sinds 29 februari 1928.
Johanna is nog geen vijf wanneer haar ouders zich op 5 april 1934 uitschrijven om te verhuizen naar Den Bosch. Het jonge gezin gaat wonen in een bovenwoning aan de Bethaniestraat 19, een nieuwe straat in de oude binnenstad. Als ze de leerplichtige leeftijd bereikt gaat ze naar de Nutsschool aan de Van der Does de Willeboissingel, een school waar veel joodse kinderen naar toe gaan en waar ook de twee foto’s zijn genomen.
Er is nóg een foto van Johanna, ze zit in het gras in gezelschap van zes meisjes en vier jongens, die allen op de achterkant opgesomd worden. Johanna’s roepnaam blijkt Hanne. Ze zit op de tweede rij meisjes links. Dit keer kijkt ze wat bedrukt in de camera. Het groepje zit op het gras, waarschijnlijk was het een uitstapje naar een speeltuin. De meeste kinderen zijn verwant aan elkaar, zoals Elisabeth (Betty) van Straten, die net als Hanne in Den Bosch woonde. Betty was leerling aan de Rijks HBS; misschien waren zij en Hanne speciale vriendinnen. De foto werd gestuurd naar Betty van Zwanenbergh, die ook op de foto voorkomt en in Uden woonde.
Hanne moet een begaafd meisje zijn geweest. In september 1941 zou ze naar de Rijks-HBS gaan, die gevestigd was aan de Hekellaan, om de hoek van de Bethaniestraat. Ze kon dus naar school lopen, het kostte haar niet meer dan vijf minuten. In die tijd telde de school ‘692 leerlingen, w.o. 8 meisjes’. De keuze voor de HBS, een schooltype voor ‘den gegoeden stand’, was in de eerste plaats een kwestie van aanleg, maar weerspiegelde waarschijnlijk ook de keuze van haar ouders (en van Hanne?) om een goede opleiding te volgen, een die er niet per se van uit ging dat het huwelijk de voornaamste carrière van een vrouw was.
Al in oktober 1941 moet ze samen met alle andere joodse middelbare scholieren uit Den Bosch en wijde omgeving naar het Joods Lyceum, dat gevestigd was aan de Papenhulst 7, ook op loopafstand van haar huis, maar van een vrije keuze was geen sprake. Ook haar gedroomde leven eindigt abrupt. Een handgeschreven lijstje van omgekomen joodse leerlingen van de Rijks HBS is een van de weinige getuigen van wat een mooi leven had kunnen worden.
Bronnen
Stadsarchief Rotterdam, Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, Afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, toegangsnr. 494-03, inv. nr. 851-457. Met dank aan Javier Mejia.
https://www.joodserfgoedrotterdam.nl/kruisstraat-2/
Geïsoleerd, gedeporteerd, vermoord. Bossche Joodse slachtoffers van het nationaalsocialisme. Red. Tjeu Cornet, Ton de Klein, René Kok, Juliette Nederhof.
’s-Hertogenbosch, Stichting Struikelstenen, 2024, p. 42.
Martha Johanna Hamaker, ‘Over de opleiding van meisjes’, De Gids jrg 91 (1927), pp. 77-105.
https://www.dbnl.org/tekst/_gid001192701_01/_gid001192701_01_0040.php
Erfgoed ’s-Hertogenbosch, archief Rijks HBS, toegang 0462, inv. nr. 175.
Johanna komt niet voor in het Register van Leerlingen, misschien omdat ze maar één maand op school zat voordat alle joodse kinderen werden verwijderd. In dit register wordt bij de namen van joodse leerlingen onder “Bijzonderheden” gemeld dat ze “Niet-arisch” zijn. Er is daarom ook geen leerlingenkaart van Johanna; op de leerlingenkaarten van de joodse meisjes en jongens die in oktober 1941 de HBS moesten verlaten staat als reden: ‘Israëliet”. Het enige bewijs in het archief van de Rijks HBS dat Johanna leerling was, is dat ze voorkomt op de lijst van joodse leerlingen die de directeur van de HBS, H. van den Berg, op 19 augustus 1941 stuurde aan het gemeentebestuur, en een handgeschreven lijstje van omgekomen joodse kinderen, met hun namen en daarachter: ‘Niet terug’.
Marijke Bus en Davy Velleman, Het gedroomde leven, abrupt voorbij. Een kroniek van het joods lagere schooltje en het Joodsch Lyceum. ’s-Hertogenbosch, Bus en Velleman, 1995, p. 19.
Afbeeldingen
Geboortebericht Johanna in het Rotterdamsch Nieuwsblad, 22 juni 1929 (te vinden via Delpher)
Marijke Bus en Davy Velleman, Het gedroomde leven, abrupt voorbij, klassenfoto’s op p. 8, p. 10. Op de klassenfoto uit 1939 (p. 8), waar ze aan de overkant van het meisje met de witte jurk vooraan zit, wordt Johanna weliswaar niet geïdentificeerd, maar de gelijkenis is treffend. Johanna komt niet voor op de foto die gemaakt is van de leerlingen van het Joodsch Lyceum, zie de beeldbank van Erfgoed ’s-Hertogenbosch, https://hdl.handle.net/21.12121/14776779.
Johanna (‘Hanne’) Sternfeld in gezelschap van Netty, Betty, Freddy en Loutje van Zwanenbergh, Hans en Betty van Straten, Loek en Bep Rosenbaum, Eddy en Eefke de Winter. Privécollectie van de familie Stronkhorst.